Niegodność dziedziczenia to instytucja prawa, która ma zabezpieczyć spadek przed trafieniem w niepowołane ręce – w ręce osoby niegodnej. Do niedawna podstawą stwierdzenia takiej niegodności były tylko dosyć drastyczne i sporadycznie występujące sytuacje. Od dwóch lat jednak za osobę niegodną dziedziczenia mogą być uznane również osoby, które zaniedbywały relacje rodzinne.
Kwestię niegodności dziedziczenia reguluje art. 928 kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem, spadkobierca może być uznany za niegodnego dziedziczenia, a więc zostać pominięty przy rozdzielaniu spadku, w sytuacji, gdy dopuścił się umyślnego ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkobiercy, podstępem lub groźbą ingerował w testament, bądź też testament zniszczył, przerobił lub podrobił, albo skorzystał świadomie z takiego testamentu.
Te trzy przesłanki, w przypadku których sąd może stwierdzić niegodność dziedziczenia, obowiązują w polskim porządku prawnym od dawna. Sytuacje, w których przepisy te zostały wykorzystane, były jednak marginalne, ustawodawca wyszedł więc z założenia, że konieczne jest wprowadzenie dodatkowej ochrony spadku, co zaowocowało nowelizacją przepisów w 2023 roku.
Wtedy też wprowadzono dwie dodatkowe przesłanki uznania spadkobiercy za niegodnego. Są nimi uporczywe uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego względem spadkodawcy, a także uchylanie się od sprawowania pieczy nad spadkodawcą, wynikającej z jakiegoś tytułu prawnego – jako podstawy wskazano władzę rodzicielską, funkcję rodzica zastępczego, małżeński obowiązek wzajemnej pomocy, a także obowiązek wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka, wynikający z przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Powyższa zmiana oznacza, że dzieci które nie chcą płacić alimentów na rzecz rodziców, którzy z racji wieku lub chorób popadli w niedostatek, bądź też nie zajmują się rodzicami, którzy potrzebują wsparcia, mogą zostać uznani za niegodnych dziedziczenia. W takiej sytuacji spadek przypadnie dalszym spadkobiercom, a więc na przykład ich dzieciom.
Aby jednak powoływać się na niegodność dziedziczenia, trzeba najpierw podjąć odpowiednie kroki prawne. Sąd, prowadząc postępowanie spadkowe, nie bada tych kwestii z urzędu. W związku z tym, aby spadkobierca został uznany za niegodnego dziedziczenia, trzeba zainicjować postępowanie sądowe. Żądać tego może każdy, kto ma w tym interes. Oznacza to, że żądać uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia może praktycznie każdy. Interes bowiem może dotyczyć na przykład kwestii majątkowych (a więc mogą to być pozostali spadkobiercy) bądź też zadośćuczynienia zasadom współżycia społecznego (a więc proces taki może wytoczyć na przykład sąsiadka zmarłych, którą serce bolało, gdy widziała, że dzieci nie interesują się starszymi rodzicami).
Żądać uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia można w ciągu roku od dnia, gdy występujący dowiedział się o przyczynie niegodności, jednak nie później niż 3 lata od otwarcia spadku.