Czym jest ustalenie stosunku pracy?
Ustalenie stosunku pracy to działanie zmierzające do uznania, że pomiędzy stronami istnieje rzeczywisty stosunek pracy, mimo formalnego zatrudnienia na umowie cywilnoprawnej. Tego rodzaju sytuacje zdarzają się, gdy pracodawca zawiera umowę zlecenia lub o dzieło, a obowiązki pracownika wskazują na faktyczną pracę etatową.
Rola Państwowej Inspekcji Pracy (PIP)
PIP ma prawo występować do sądu z powództwem o ustalenie istnienia stosunku pracy. Inspekcja działa w obronie pracowników, którzy często nie są świadomi, że ich prawa są naruszane. Inspektorzy analizują charakter wykonywanych obowiązków, warunki pracy i relacje pomiędzy stronami, aby ocenić, czy rzeczywiście mamy do czynienia z pracą na etacie. W przypadku wykrycia nadużyć, PIP może wnieść pozew do sądu pracy, żądając uznania, że zatrudnienie było w rzeczywistości stosunkiem pracy. Takie powództwo może być wniesione również bez zgody pracownika, co ma na celu ochronę jego interesów.
Możliwość przekształcenia umowy
PIP może nakazać przekształcenie umowy cywilnoprawnej w umowę o pracę, jeśli warunki zatrudnienia wskazują na istnienie stosunku pracy. Pracodawca, który nie dostosuje się do zaleceń, naraża się na konsekwencje prawne, w tym na powództwo sądowe. Przekształcenie takiej umowy niesie za sobą dla pracownika szereg korzyści, takich jak prawo do urlopu, ubezpieczenia zdrowotnego i emerytalnego.
Dlaczego takich powództw jest mało?
Pomimo uprawnień Państwowej Inspekcji Pracy do wnoszenia powództw o ustalenie stosunku pracy, liczba takich spraw pozostaje niska. Powody to m.in. długotrwałe procedury sądowe, ograniczone zasoby inspekcji oraz brak świadomości pracowników o możliwości dochodzenia swoich praw. Często sami pracownicy nie chcą angażować się w sprawy sądowe, obawiając się utraty pracy. Inspektorzy pracy wnieśli w 2022 r. jedynie 18 powództw o ustalenie istnienia stosunku pracy na rzecz 20 osób, w 2023 r. – 52 powództwa na rzecz 58 osób, a w I półroczu 2024 r. 2 powództwa na rzecz 6 osób.
Zmiany w prawie
W planach legislacyjnych znajduje się propozycja rozszerzenia kompetencji PIP, aby mogła podejmować skuteczniejsze działania w zakresie wykrywania i przeciwdziałania nadużyciom umów cywilnoprawnych. Istotną zmianą ma być wprowadzenie sankcji wobec pracodawców, którzy uporczywie unikają przekształcania umów cywilnoprawnych w umowy o pracę, mimo zaleceń PIP. Te zmiany mają w założeniu zminimalizować ryzyko, że pracodawcy będą stosować umowy zlecenia lub o dzieło, gdy faktyczne warunki zatrudnienia wymagają podpisania umowy o pracę. Proponowane zmiany mogą ułatwić ustalanie stosunku pracy i zwiększyć ochronę osób zatrudnionych na podstawie niekorzystnych umów cywilnoprawnych. Jednakże nowe przepisy są postrzegane negatywnie przez pracodawców. Obawy wynikają z ryzyka wzrostu liczby powództw, które mogłyby nadmiernie ingerować w swobodę prowadzenia działalności gospodarczej. Rozszerzenie uprawnień PIP może prowadzić do nadmiernej ingerencji w działalność gospodarczą, a także zwiększyć biurokrację i koszty po stronie pracodawców. Obawy te wynikają z potencjalnych konsekwencji prawnych dla firm, które mogą być zmuszone do zmiany swoich struktur zatrudnienia w sposób niekorzystny dla ich działalności operacyjnej. Ponadto zdarza się, że zmianą formy zatrudnienia nie są zainteresowani sami pracownicy, którzy świadomie godzą się na zatrudnienie na podstawie umów cywilnoprawnych.