Zachowek jest rodzajem prawa, którego celem jest, według większości prawników, ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny zmarłego. Tworząc ten przepis ustawodawca wyszedł z założenia, że osoby najbliższe przyczyniały się do budowania zasobów majątkowych zmarłego w związku z czym powinno im przysługiwać zabezpieczenie finansowe. Instytucja ta ma chronić ich interesy majątkowe nawet wbrew woli osoby zmarłej1. W związku z tym zachowek uważany jest niekiedy za formę ograniczenia swobody sporządzania testamentów. Inni prawnicy i badacze odwołując się do sfery etycznej rozumieją zachowek jako realizację obowiązków moralnych wobec najbliższej rodziny. Ostatni pogląd co do natury zachowku dotyczy niewychodzenia majątku poza rodzinę i sprawiedliwego podziału spadku2.
Zachowek jest zdefiniowany jako wyliczana część majątku zagwarantowana prawnie dla najbliższej rodziny. Osoby z najbliższej rodziny są zdefiniowane prawnie i obejmują: zstępnych (dzieci), małżonka i rodziców zmarłego. Są to te osoby, które byłyby powołane do dziedziczenia, gdyby odbywało się ono ustawowo. Zachowek nie dotyczy więc wszystkich wymienionych wyżej osób, a tylko tych które dziedziczyłyby po zmarłym gdyby nie było testamentu3. Ponadto prawa do zachowku nie będą posiadać przykładowo: osoby uznane za niegodne dziedziczenia, osoby wydziedziczone i osoby które odrzuciły spadek.
Osoby uprawnione do zachowku to te, które dziedziczyłyby ustawowo, ale nie dziedziczą. Dzieje się tak zwykle ponieważ osoba zmarła sporządziła za życia ważny testament powołujący jako spadkodawcę kogoś innego. Najczęściej więc osobą pozwaną przy dochodzeniu zachowku będzie spadkobierca testamentowy. Osobą pozwaną może być też spadkobierca ustawowy, osoba obdarowana za życia spadkodawcy lub zapisobierca. Jeżeli obdarowany przez spadkodawcę (czyli osoba, która może być pozwana) zmarł przed otwarciem spadku, to ciążący na nim obowiązek zapłaty zachowku przechodzi na jego następców prawnych4.
Należy pamiętać, że możliwość wystąpienia z roszczeniem zachowku nie jest obowiązkiem, a jedynie uprawnieniem, z którego nie trzeba skorzystać. Roszczenie o zachowek przedawnia się (co oznacza, może nie zostać zrealizowane), zależnie od szczegółowej sytuacji, z upływem 5 lat od dnia ogłoszenia lub otworzenia (śmierci spadkodawcy) testamentu. Przed 18 marca 2011 roku, termin przedawnienia wynosił 3 lata5.
1 K. Smoter, Zachowek jako ograniczenie swobody testowania, PiP 2013, nr 9, s. 54-66.
2 A. Partyk, T. Partyk, Cel instytucji zachowku, LEX/el. 2019.
3 W. Borysiak, O prawie spadkobierców ustawowych do zachowku – polemicznie, PiP 2008, nr 5, s. 111-117.
4 A. Partyk, Obowiązek zapłaty zachowku ma charakter dziedziczny, LEX/el. 2018.
5 Kuźmicka-Sulikowska J., Prawo rzeczowe i spadkowe. Pytania i odpowiedzi, wyd. 3, Warszawa 2018, Wolters Kluwer