W procesie występują dwie strony. Po każdej z nich może stać jednak kilka osób. Taką sytuację nazywamy współuczestnictwem procesowym.
Współuczestnictwo czynne i bierne
Gdy kilka podmiotów występuje po stronie powoda mówimy o współuczestnictwie czynnym, natomiast wielość pozwanych określamy współuczestnictwem biernym.
Współuczestnicy mogą pozostawać w stosunku do siebie w bardzo różnych relacjach prawnych, co ma wpływ na ich sytuację w procesie.
Współuczestnictwo materialne
Zasadniczo określenie „współuczestnictwo materialne” oznacza, że dana sytuacja prawna czy też uprawnienie ma źródło poza procesem, w przepisach prawa innych niż ustawa proceduralna. Przepisy regulujące stosunki prawne, stanowiące źródła praw i obowiązków nazywamy prawem materialnym, w opozycji do prawa formalnego, czyli procedur.
O możliwości zaistnienia w danej sprawie współuczestnictwa materialnego decyduje treść stosunku prawnego, którego dotyczy proces. Współuczestnictwo materialne może powstać w dwóch sytuacjach, tj. gdy przedmiot sporu stanowią prawa i obowiązki wspólne dla kilku osób, lub oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej.
Typowym przykładem wspólnych praw i obowiązków jest współwłasność rzeczy. Współuczestnictwem materialnym objęte są również sprawy dotyczące małżeńskiej wspólności majątkowej, sprawy dotyczące niepodzielności zobowiązań, sprawy dotyczące odpowiedzialności spółki jawnej i wspólników za zobowiązania zaciągnięte przez spółkę.
Pomimo łączącej więzi prawnej, współuczestnicy materialni co do zasady działają w procesie wyłącznie we własnym imieniu, co oznacza, że czynności jednego współuczestnika nie wywierają skutków wobec pozostałych.
Współuczestnictwo konieczne
Istnieją jednak sytuacje, w których więź łącząca podmioty stosunku prawnego jest na tyle silna, że ich łączny udział w procesie jest bezwzględnie konieczny. Zaistnienie współuczestnictwa koniecznego oznacza, że sprawa może toczyć się tylko wówczas, gdy łącznie wystąpią określone osoby – powództwo może być skutecznie wniesione tylko przeciwko wszystkim pozwanym lub tylko przez wszystkich powodów. Dobrym przykładem jest tu powództwo osoby trzeciej o unieważnienie małżeństwa, które należy wytoczyć łącznie przeciwko obojgu małżonkom. Nadto powództwo wspólnika o rozwiązanie spółki osobowej należy wytoczyć przeciwko wszystkim pozostałym wspólnikom. Również jeżeli prokurator, wytaczając powództwo, nie działa na rzecz oznaczonej osoby, wnosi on pozew przeciwko wszystkim osobom będącym stronami stosunku prawnego, którego powództwo dotyczy. Podobnie wygląda sytuacja, w której ktoś występuje o ustalenie, że umowa zawarta między innymi osobami jest nieważna – trudno sobie wyobrazić, żeby umowa mogła być ważna tylko dla jednej z jej stron.
Zdarza się jednak, że konieczność współuczestnictwa nie wynika z samej natury danego stosunku prawnego, a z wyraźnego uregulowania przepisu. Przykładowo w sprawie, w której pełnoletnie dziecko dochodzi zaprzeczenia ojcostwa męża swojej matki, po stronie pozwanej zawsze musi wystąpić oboje rodziców.
Współuczestnictwo jednolite
Współuczestnictwo konieczne jest najczęściej również współuczestnictwem jednolitym, co oznacza, że z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok dotyczyć ma niepodzielnie wszystkich współuczestników. W razie współuczestnictwa jednolitego prawomocny wyrok ma powagę rzeczy osądzonej wobec wszystkich współuczestników, również tych którzy nie zostali w wyroku wymienieni.
W przeciwieństwie do innych rodzajów współuczestnictwa materialnego, czynności każdego ze współuczestników jednolitych są skuteczne wobec pozostałych. Zgoda wszystkich współuczestników jednolitych jest potrzebna tylko do czynności prowadzących do zakończenia procesu, tj. zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa.
Współuczestnictwo formalne
Współuczestnictwo formalne jest możliwe w sprawach, w których przedmiotem sporu są roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju, oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej, a ponadto właściwość sądu jest uzasadniona dla każdego z roszczeń lub zobowiązań z osobna, jako też dla wszystkich wspólnie.
Istota współuczestnictwa formalnego wyraża się w tym, że w jednej sprawie – w znaczeniu technicznoprocesowym – dochodzi do połączenia kilku (wielu) spraw w znaczeniu materialnoprawnym, tj. spraw mających za przedmiot roszczenie lub zobowiązanie oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej, w których zachowana jest ponadto jedność właściwości sądu. Ten rodzaj współuczestnictwa znajduje uzasadnienie we względach tzw. ekonomiki procesowej – ma na celu usprawnienie pracy sądu, poprzez skumulowanie w jednym procesie spraw, które mogłyby się toczyć odrębnie.
O ile w przypadku współuczestnictwa materialnego jest wymagana ta sama podstawa to w przypadku współuczestnictwa formalnego mówimy o podstawie takiej samej. Przy współuczestnictwie materialnym mamy do czynienia z jednym przedmiotem sporu, w którym tylko uczestniczy wiele osób, natomiast w przypadku współuczestnictwa formalnego mamy do czynienia z kilkoma sporami połączonymi do wspólnego rozpoznania.
Przykładem współuczestnictwa formalnego jest wystąpienie przez kilku pracowników przeciwko temu samemu pracodawcy z powództwem o zapłatę wynagrodzenia za pracę, wystąpienie o zapłatę czynszu przeciwko kilku różnym najemcom tej samej nieruchomości. Również współuczestnictwo powodów dochodzących od pozwanego odszkodowania i/lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w następstwie śmierci osoby bliskiej jest współuczestnictwem formalnym (wyrok SN z dnia 16.10.2008r. III CSK 143/08).
Wpływ współuczestnictwa na opłaty sądowe
W przypadku współuczestnictwa materialnego mamy do czynienia z jednym sporem, więc bez względu na ilość osób występującą wspólnie z pozwem podlega on tylko jednej, wspólnej dla wszystkich opłacie. Współuczestnictwo formalne to tak naprawdę kilka procesów, rozpoznawanych wspólnie ze względu na podobieństwo spraw. W związku z tym każdy ze współuczestników jest zobowiązany do uiszczenia osobnej opłaty, nawet gdy wnoszą pismo wspólnie.