Postępowanie sądowe kojarzy się z koniecznością poniesienia bardzo wysokich wydatków pieniężnych, zarówno na opłaty sądowe, jak i na wynagrodzenie dla prowadzącego sprawę radcy prawnego lub adwokata. Rzeczywiście, niektóre sprawy potrafią być bardzo kosztowne, a ich prowadzenie jest na tyle skomplikowane, że konieczne jest zapewnienie sobie wsparcia profesjonalnego pełnomocnika. Nie każdego stać na poniesienie tego typu wydatków, dlatego też procedura cywilna przewiduje możliwość zwolnienia strony postępowania sądowego w całości bądź w części z kosztów sądowych, a także przyznania jej pełnomocnika z urzędu, którego wynagrodzenie w całości zostanie sfinansowane przez skarb państwa.
Zgodnie z treścią art. 102 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać osoba fizyczna, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny lub ich poniesienie narazi ją na taki uszczerbek. Zwolnienia od kosztów sądowych można domagać się już na samym początku danego postępowania, np. wnosząc pozew o zapłatę, który podlega opłacie sądowej. Należy wtedy złożyć w pozwie wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych (w całości lub w części) oraz uzasadnić go, tj. opisać swoją aktualną sytuację życiową oraz majątkową. Jeśli np. ktoś nie jest w stanie uiścić opłaty od pozwu, gdyż ponosi wysokie wydatki na leczenie, to powinien wskazać na taki fakt oraz przedstawić sądowi dokumentację medyczną, a także w miarę możliwości dokumenty potwierdzające ponoszenie wydatków. Do każdego wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych należy koniecznie dołączyć wypełnione oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, którego formularz można pobrać ze strony www.gov.pl.
Poza zwolnieniem od kosztów sądowych domagać można się także ustanowienia adwokata bądź radcy prawnego z urzędu. Wsparcie profesjonalnego pełnomocnika w postępowaniu sądowym może okazać się nieocenione. Wniosek można złożyć jednocześnie z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych, lub osobno. We wniosku należy złożyć oświadczenie z którego wynika, że nie jest się w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Sąd uwzględni wniosek, jeżeli udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie uzna za potrzebny. W praktyce sądy bardzo często przyznają pełnomocnika z urzędu osobom, które kwalifikują się do zwolnienia od kosztów sądowych. Zdają sobie bowiem sprawę, że dla osób pozbawionych wykształcenia prawniczego samodzielnie prowadzenie sprawy sądowej może być bardzo utrudnione i naraża taką osobę na popełnienie błędu, który może okazać się nieodwracalny oraz kosztowny. W takim przypadku wynagrodzenie adwokata lub radcy prawnego jest w całości pokrywane przez skarb państwa, co oznacza, że strona nie musi pokrywać tego w ynagrodzenia z własnej kieszeni. Pełnomocnik będzie reprezentować interesy swojego klienta aż do zakończenia postępowania w II instancji.
Powyższe wnioski można składać praktycznie na każdym etapie postępowania sądowego. Jeśli sąd odmówi zwolnienia od kosztów sądowy lub przyznania pełnomocnika z urzędu, to postanowienie takie podlega zażaleniu. Zgodnie z procedurą najpierw należy jednak w terminie 7 dni od otrzymania postanowienia złożyć wniosek o jego uzasadnienie. Po otrzymaniu postanowienia wraz z uzasadnieniem można w terminie 7 dni złożyć zażalenie.